Sasplein (Klein Willebroek)

KLWSASPL_000

Naamgeving

Informatie

Gelegen te Klein-Willebroek, waar het de Antwerpsesteenweg met het Hoofd verbindt.

Grote blikvanger aan het Sasplein is het sashuis, dat vlakbij het in 1575 gebouwde sas werd opgetrokken.

Het sashuis werd in 1608 gebouwd en op 28-9-1945 als monument gerangschikt. Het herinnert aan de Kroaten, de Spaanse huurtroepen, die in 1576 vlakbij het sas van Klein-Willebroek een vesting bouwden, waarvoor materiaal diende gehaald over de Rupel te Boom.

Het kende zijn hoogtepunt als pleisterplaats voor regeringspersonaliteiten, die in de zaal der sasmeesters verbleven, na een tocht met de trekschuit die hen van Brussel naar Willebroek bracht. Ze namen er het middagmaal en bleven er soms tot middernacht het tij afwachten, om aan boord te kunnen gaan en de reis naar Antwerpen voort te zetten.

Het gebouw dat in erbarmelijke staat verkeerde en in de loop der tijden enorm veel werd verbouwd, zonder dat daarbij aan de historische waarde werd gedacht, werd volledig gerestaureerd o.l.v. architect Faes, met de bedoeling enerzijds de realisatie van het gebouw, en anderzijds het creëren van een nieuwe functie, nl. het onderbrengen van een permanente tentoonstelling gewijd aan de geschiedenis van de Willebroekse vaart, in de nieuw ontstane ruimten (Willebroek NU, juni 1985).

De werken voor deze verbouwing begonnen op 1 oktober 1984 en waren op 26 mei 1986 beëindigd.

Het totaal vernieuwde sashuis, waarin de aanloop tot het museum was ondergebracht, werd op 11 oktober 1986 door gouverneur A. Kinsbergen plechtig geopend. Dat was dag op dag 425 jaar nadat de Willebroekse vaart werd opengesteld voor de scheepvaart.

Bron: "Geschiedenis van de Willebroekse straatnamen", samengesteld door Karel De Decker en uitgegeven door CSC Vormingswerk Willebroek in 1989.

Spaanse soldaten vestigden zich te Klein Willebroek om de scheepvaart op de Rupel en de Wilebroekse Vaart te controleren.

In 1576 kwamen ze in opstand, daar ze sedert maanden geen soldij meer ontvangen hadden. Ze pleegden hier geweld: plunderen, moorden en brandstichten. Willebroek moest 8 pond per maand per schatting betalen. De Raad van State onderhandelde met de Spaanse muiters op het sashuis in Klein Willebroek om de terugtrekking van de Spaanse troepen uit onze streken te bekomen.

Ze zakten af naar Antwerpen. Om zich te wreken over het achterblijven van hun soldij, plunderden ze de(ze) stad. Deze gruwelen zijn in de geschiedenis gekend als de Spaanse Furie.

In 1597 werd in Klein Willebroek langs de oostkant van het sashuis een fort gebouwd (op de plaats van de huidige sluis). Rond het sashuis werd een schans opgeworpen. Deze plaats droeg vroeger de naam "de Schrans" of "het Hoofd".

De vesting in Klein Willebroek werd later gesloopt, en alleen het sashuis bleef bestaan. Door het bestaan van dit fort en het langdurig verblijf van vreemde bezetters werd Klein Willebroek vaak "Klein Turkije" genoemd.

Bron: BK-TDHTR (Willebroek - Van Landbouwdorp tot Industriegemeente, p. 38

De idee van een kunstmatige waterweg tussen de Schelde en de stad Brussel te graven, was eigenlijk het eindresultaat van een ganse reeks kanalisatieplannen van de toenmalige zeer moeilijk te bevaren rivier de Zenne, en van de zeer strikte toepassing van tolrechten door de stad Mechelen.

Dit tesaemen met de sterk veranderde economische situatie van onze streken.

Lees het volledige artikel in het tijdschrift Vaertlinck (zie meer brongegevens hieronder).

Bron: "God bewaert en gespaer de vaert "van der nieuwe schepvaert tot Bruessele", TS VRTL (2005 - nr. 1 - Eric Van Winghe)

De originele "Atlas van de Vaart" bevindt zich in het stadsarchief in Brussel, en is gecatalogiseerd onder het nummer 793-bis.

...

De atlas draagt de onwaarschijnlijk lange naam: "Waerachtige Afbeeldinghe van de Schipvaert van Brussel aenwysende de lenghde ende breede van de Sassen, waeteren ende Dycken, mitsgaders de gheleghentheit ende grootte van alle besondereerfven, soo bebouwde als andere, die verchynst oft in verhuringhe uytghegheven ziyn ende van degene die by de Sasmeesters, Palfreniers ende Brugh-houders beseten worden, van aen den Rupel totaen de vest der voors. stadt in sulcker voeghen gelyck de selve op hunne ghetallen ende tusschenhunnen wettighe paelen sys ghestelt geweest in de jaeren 1658, 1659, 1660 en 1991 by Mr. Jan de Rofroissart, gesworen Landt-meter geadmittert by den Souvereynen Rade van syn Mat, etc... ten overstaen van de Meyers ende Schepenen van de aenpaelende Dorpen oock by toestemminghe van de naest gheerfde Eyghenaers uyt-wysens de Acten der afgehouden ende ontrent het scheyden van de jurisdictien hier naer aengheteeckent, ende ter directie van Heere Jacques Philips de Dongelberge ridder, heere van Dongelberge, Schavenberghe, Brouck, etc. Superintendant, ende van Anthoen Keyens, Jan Sophie, Jan de Blieck, Hendrick de Bruyne ende Nicolaes Brouchmans, rentmeesteren van de voors. Schipvaert, alles ingevolge van de Commissie ene ordonnatie van de Heeren Wethouders der voors. stadt van den 28 junii 1657."

...

De volledige atlast bestaat uit 53 gekleurde kaaren met Oud-Nederlandse tekst.

...

Lees het volledige artikel in de Willebroekse Kronieken (zie brongegevens hieronder)

Bron: Willebroekse Kronieken ("Atlas van de Vaart 1657", Werkgroep Heemkunde - Geschiedenis - Leefmilieu, Willebroek, 1987, nr. 2, Louis Van Beneden)

Het begin

In 1477 reeds gaf Maria van Bourgondië, onze toenmalige vorstin, de toelating om een "vaert" te graven tussen de Rupel en Brussel.

...

Op 16 juni 1550 was het dan zover. De algemene werkleider en tevens burgemeester van de "Stadt Brussele", Jean de Locquenghien, had "den eersten steeck ghesteecken".

...

Als wij even narekenen had men 11 jaar en 4 maanden nodig gehad om de vaart in gebruik te nemen. Op een kaart, getekend door M.F. Van Langren uit 1661 lezen wij als benaming voor de vaart: "Fossa Carolina".

...

De drassige ondergrond in het gebied van Klein-Willebroek tot Tisselt

Na drie jaren van hard lebeur, in 1554, kon men de dijk van de Rupel doorsteken en kreeg het water van de Rupel vrije doorgang tot Tisselt waar zich het toenmalige kopsas bevond.

...

Om de druk te verminderen was men verplicht om in 1559 een sas te bouwen op het grondgebied Willebroek.

...

Het hoogteverschil tussen Rupel en Brussel

Om de 13,86 m niveauverschil te overwinnen, werd gebruik gemaakt van sassen met puntdeuren, een uitvinding van Leonardo da Vinci.

...

Aanpassingswerken vanaf 1830

In de loop van de eeuwen en met de verbetering van de waterbouwkundige technologie zullen regelmatig verbeteringswerken aan de vaart worden uitgevoerd.

...

Het begon al iin 1830 toen de vaart verdiept werd tot 3,2 m.

Te Brussel werd het groot handelsdok gegraven en in gebruik genomen.

Te Klein-Willebroek werd het aan de westzijde gelegen sas gedempt en in 1836 werd het aan de oostzijde gelegen nieuwe sas ingehuldigd.

...

In 1896 werd besloten tot de oprichting van de NV Zeekanaal en Haveninrichtingen van Brussel.

...

Het was pas in 1922 dat de afbraak van het sas te Willebroek tot een einde werd gebracht. Hierbij werd eveneens een nieuw sas gebouwd op de grens van de toenmalige gemeenten Willebroek en Tisselt, ter vervanging van de vorige sassen.

Lees het volledige artikel in de Willebroekse Kronieken (zie brongegevens hieronder)

Bron: Willebroekse Kronieken ("Atlas van de Vaart 1657", Werkgroep Heemkunde - Geschiedenis - Leefmilieu, Willebroek, 1987, nr. 2, Louis Van Beneden)

Klein Willebroek heeft door zijn ideale ligging langs de oude kanaalarm van de vaart een grote aantrekking voor pleziervaart.

In Klein Willebroek zijn er 3 jachtclubs gevestigd:

• KWYC - Klein Willebroek Yacht Club
  Westvaartdijk nr. 30
• RYAC - Rupel Yacht Club
  Oostvaartdijk nr. 80
• Fevaca (Inn) - Volante
  Victor Dumonlaan nr. 4

Bron: GEM-PUB, Toeristische Dienst Gemeente Willebroek - Sashuis Klein Willebroek

In het Jaarverslag van de Koninklijke Harmonie Sinte Cecilia - Jubeljaar 1954, wordt aandacht besteed aan de geschiedenis van het kanaal van Willebroek naar Brussel.

Hieronder de geciteerde korte samenvatting:

• Is het oudste kanaal van België - één der oudste van Europa
• Vele jaren vochten de Brusselaars tot het bekomen van de toelating tot graven
• 1421: de Leuvenaars analiseren de Dijle
• 1434: de Brusselaar mogen de Zenne gedeeltelijk kanaliseren - Gebruik van technische nieuwigheden (schutsluizen) - Reactie van de Mechelaars - Het heffen van de "ketting" (gemeente Heffen) wanneer de tol was betaald
• 1477: octrooi van Maria Van Boergondië
• tot 1550 oorlogen en politieke moeilijkheden
• 1550: eerste steek door de heer J. van Locquenghien - Nieuwe geweldige reactie van de Mechelaars - Maria van Hongarije beslist dat niemand te protesteren heeft
• 1553: opensteken van de Rupeldijk door de heer Simon Marteuse (burgemeester van Zierikzee) - Overstroming in Tisselt
• 1557: bijgevoegd sas te Groot-Willebroek
• 1561: inhuldiging van de vaart - opengesteld voor de scheepvaart
• 1569: nieuwe overstroming - ontstaan van Kraagput
• 1573: nieuw bijgevoegd sas te Klein-Willebroek
• 1576: bouwen van een vesting te Klein-Willebroek
• 1608: bouw van het sashuis in Klein-Willebroek
• 1830: aanbouw van een nieuw sas te Klein-Willebroek en dempen van het oude sas
• 1839: het kanaal wordt doorgetrokken tot in Charleroi
• 1853: aanleg van de Rupelbrug weduwe Van Enschodt

...

Lees het volledige artikel in het Jaarverslag van de Koninklijke Harmonie Sinte Cecilia van 1954

Bron: Jaarverslag Koninklijke Harmonie Sinte Cecilia - Jubeljaar ("Onze vaart - het kanaal Willebroek-Brussel", 1954)

Een feit te Klein Willebroek is jarig! Het gebeurde 408 jaar geleden!

Dit is voorzeker geen alledaagse verjaardag en voorzeker zullen velen op het eerste zicht nog niet aanvoelen waarop de titel aanstuurt.

Het was nochtans op 20 januari 1553 dat te Klein-Willebroek de Rupeldijk werd doorgestoken, waardoor Brussel langs een kunstmatige waterweg met Antwerpen werd verbonden, en tot een zeehaven werd gemaakt.

...

Het octrooi van 4 juni 1477

Toen bij de dood van Karel de Stoute (slagveld van Nancy) zijn dochter Maria van Boergondië aan het bewind kwam, bekwam de stad Brussel eindelijk de langverwachte toelating.

...

Een reusachtig werk onder een ongelukkig gesternte

In 1477 toegestaan, moet men nog wachten tot in 1550, om met de eigenlijke werken een aanvang te zien nemen. Onrus en oorlogsbedrijf legden de werken dus meer dan een halve eeuw stil. In 1531, bij octrooi van Karel V, werd nogmaals de toelating verleend tot het uitvoeren der werken. Om de moeilijkheden met Mechelen te omzeilen, had men beslist het kanaal vanaf Vilvoorde recht op Boom te trekken.

...

Voor de scheepvaart opengesteld... en een originele zeilwedstrijd

Tijdens de grote feestelijkheden werd in 1561 het kanaal voor de scheepvaart opengesteld.

...

Gevolgen voor Klein-Willebroek

Dat deze waterweg ook van strategisch belang was, werd reeds in 1576 bewezen, toen Spaanse huurtroepen (Kroaten) vlak bij het sas van Klein-Willebroek een vesting bouwden. De hiervoor noodzakelijke grondstoffen haalden ze over de rivier (te Boom) waar huizen en kerk afgebroken werden.

...

Lees het volledige artikel in het Jaarverslag van de Koninklijke Harmonie Sinte Cecilia

Bron: Jaarverslag Koninklijke Harmonie Sinte Cecilia - Jaarverlag, 1961

juni 1550

Gravure ter gedenking van de eerste spadesteek van het kanaar van Willebroek naar Brussel, door Jan van Locquenghien.

Bron: Brabantse Kroniek

±1565

Vanaf 1563 mocht het koninklijk wapen aangebracht worden op de kunstwerken van de schipvaart als teken van koninklijke bescherming.

Schematische voorstelling van het traject van de schipvaart, plan ca. 1565.

Anoniem, houtgesneden gravure. Speciale collecties Universiteitsbibliotheek Antwerpen.

...

Kaart van het kanaal van Willebroek, met een overzicht vanaf Antwerpen (links) tot Brussel (rechts).

Deze versie is ingekleurd.

Hieronder vind je in 4 fragmenten de niet-ingekleurde versie.

Bron: Chris Apers, "De aanleg van het kanaal Brussel-Willebroek" (Jaarboek 126: Handelingen Koninklijke Kring Oudheidkunde, Letteren en Kunst Mechelen)

± 1565

De 4 fragmenten van de kaart die erboven werd getoond.

Bron: ?

± 1600

Kaart van Blaasveld, grenzend aan de Rupel.

Let op: op deze kaart is het noorden onderaan de kaart te vinden.

Rechts op de kaart zien we het kanaal tot aan de Kebbingen - herkenbaar is Kraagput.

Bron: Joannes Derkinderen, PI-TB

periode 1612 - 1675

Michiel Florent van Langren (Amsterdam 1598 – Brussel, 1675), ook Michael Florentius Langrenus, was een Zuid-Nederlands ingenieur, cartograaf en astronoom.

Hij verwierf bekendheid doordat hij de eerste was die een kaart maakte van de maan en daarbij ook de traditie begon in de selenografie om zichtbare kenmerken te vernoemen naar bekende personen.

Hij publiceerde ook de eerste bekende statistische grafiek

Langrenus werkte als ingenieur aan plannen om Brussel te beschermen tegen de overstromingen van de Zenne.

Hij werkte ook aan projecten voor de havens van Duinkerke, Oostende en Antwerpen en werkte een plan uit om de ruien van Antwerpen te zuiveren.

Bron: Wikipedia, PI-TB

Fragmenten uit de "Atlas van het Kanaal" uit 1657.

De Rupelschans wordt vermeld als de plaats waar Spaanse soldaten werden verjaagd door het Geuzenleger.

Op deze plaats komt een versterking, die in 1579 in handen van de geuzen komt.

Iets meer dan 425 jaar geleden ondervonden een klein landelijk dorp en annex gehuchtje het begin van de verschrikkingen van de godsdienstoorlogen of de "80-jarige oorlog".

We schrijven nu de tweede helft van de 16de eeuw - 17 september 1579.

Willebroek en het pas ontstane gehucht Klein Willebroek maken kennis met de verschrikkingen van de oorlog.

...

In de grote geschiedenis van de Tachtigjarige Oorlog is de slag rond de Schans te Klein Willebroek een klein deeltje van het grote geheel en slechts als een fait divers hier en daar vermeld in al de bloedige en grote gebeurtenissen.

Nochtans had deze slag ingrijpende politieke gevolgen voor steden zoals Brussel en Antwerpen. Voor Antwerpen was die mede een begin van het einde.

Voor onze gemeente waren die septemberdagen van 1579 ingrijpende en droevige momenten.

...

Een geuzenleger onder leiding van François de la Noue - de IJzeren Arm - gaat in strijd met de Spaanse troepen die het gebied van Willebroek veroverden van de geuzen.

Midden september staan de geuzen op een ochten voor Willebroek - ze vallen de Spaanse bezetter van de "Kleine Schand" aan, in de buurt van het sas van Klein Willebroek. De troepen van de Spaanse bezetter wordtn in hun slaap overrompeld.

De Spaanse soldaten die de kans zien, vluchten hals over kop naar Mechelen, waar de troepen van veldheer Alexander van Parma gelegerd zijn.

Soldaten beginnen hun rooftocht en plunderen het veroverde gebied. Al gauw komt de Spaanse infanterie ter hulp en strijden tegen het geuzenleger.

Gevangenen - voornamelijk burgers - worden in de Sint Niklaaskerk gedreven. In een kort daaropvolgende strijd worden ze afgeslacht.

Het geuzenleger van de la Noue komt te laat aan in het uitgemoorde dorp.

...

De Duitsers (Spaanse huurlingen) die de schans van Klein Willebroek bezet hadden, zijn gevlucht, maar hebben voor hun vertrek er het zwaar geschut vernageld, de sasdeuren vernietigd en de weinige huizen argebrand.

De schans komt op 29 september 1579 definitief in handen van de geuzen.

...

Pas op 19 augustus 1584 slaagt de in Spaanse dienst (Alexander Farnese) opererende veldheer Paul de Carondelet erin de geuzentroepen voorgoed te verdrijven.

Deze troepen waren grotendeels hun motivatie kwijt na de moord op 10 juli 1584 van prins Willem van Oranje.

De weg naar Antwerpen ligt nu open voor de Spaanse troepen.

...

Zie de afbeeldingen hieronder, en lees het volledige artikel in Vaertlinck en in de Willebroekse Kronieken (zie brongegevens hieronder).

Bron: TS-VRTL (2007 - nr. 3, "De Spaanse furie te Willebroek", Eric Van Winghe), Willebroekse Kronieken ("De Rupelschans", B. Ruggeling - inleiding: Flor Cools, 1984)

In deze uitgave van de Willebroekse Kronieken uit 1987 - opgesteld door Louis Van Beneden, vind je het relaas over de vaart vanaf het moment dat er beslist werd om het kanaal te graven tot op heden (±1990).

Daarenboven zitten een groot deel van de schetsen van het kanaal, met beschrijving van de jurisdictieën per gemeente.

Op het einde van de Kronieken staat een lijst met de "Gekatalogeerde informatie in hety stadsarchief te Brussel.

Lees het volledige artikel in de Willebroekse Kronieken (zie brongegevens hieronder)

Bron: Willebroekse Kronieken ("Atlas van de Vaart 1657", Werkgroep Heemkunde - Geschiedenis - Leefmilieu, Willebroek, 1987, nr. 2, Louis Van Beneden)

Op zondag 7 augustus om 13:30 hr wordt in Klein Willebroek het "Charter van de Rupelstreek" ondertekend.

Dit charter is een instrument voor de toekomstige beleidsmensn in de Rupelstreek en in het Vaartland.

Bron: zie persartikels hieronder

Het Wiel, tijdschrift voor de geschiedenis van Rupelstreek en Klein Brabant, heeft in haar jongste nummer de dertig foto's afgedrukt die in 1899 door fotograaf A. Louvois werden uitgegeven, en die onder de titel "Het kanaal van Brussel naar de Rupel anno 1899" reprografisch knap werden hernomen.

Bron: zie persartikels hieronder

1660

Plan van het kanaal en de sluis naar de Rupel.

Bron: ? 

1661

De Fossa Carolina, of de loop van de vaart van de Rupel tot in Brussel (van rechts naar links) met aanduiding van de plaats der kunstwerken, zoals sluizen.

Bron: Willebroekse Kronieken ("Atlas van de Vaart 1657", Werkgroep Heemkunde - Geschiedenis - Leefmilieu, Willebroek, 1987, nr. 2)

± 1663

Kaart van het kanaal van Brussel (links op de bovenste kaart) tot de Rupel (rechts).

Op de onderste detailkaart zie je het plan om een bijkomend kanaal aan te leggen naar Mechelen.

Bron: ?

1712

Kaart van Willebroek en Klein-Willebroek langs het kanaal, gemaakt door Eugène Henri Fricx.

Bron: PI-TB

1747

Kaart van het gebied rond Lier en Mechelen, opgesteld door Covens enMortier.

Het huis Covens & Mortier (1721-1866) was de grootste cartografische uitgeverij uit de 18de eeuw.

De uitgeverij werd opgericht door Johannes Covens I (1697-1774) en Cornelis Mortier (1699-1783), op de Vijgendam te Amsterdam.

Bron: PI-TB

1777

Sectie van de Ferrariskaart, waartop de loop van het kanaal duidelijk te zien is van aan de Rupel (bovenaan) tot voorbij Tisselt (onderaan).

Bron: PÏ-TB

1818

Plan van het kanaal en de aansluiting via sas op de Rupel. De sluis ligt nog altijd aan de originele voorkant van het sashuis, m.a.w. niet aan de zijde van het huidige sas.

Het is ook aan deze zijde van het sashuis dat de datum 1608 te zien is.

Klik op de foto om een grotere afbeelding van dit plan te zien.

Bron: ?

1896

Supplément à la Chronique des Travaux Publics

Plan programme de la transformation en canal maritime de canal de Bruxelles au Rupel.

Plan en beschrijving van de geplande werken voor heraanleg van het kanaal.

Bron: Ministerie van Openbare Werken

1990

Situatieschets van het kanaal van aan de Rupel tot in Brussel, waarop de voorziene infrastructuur tegen 1990 wordt aangeduid.

In de brochure vind je tevens foto's van de aanwezige / geplande kunstwerken.

Lees het volledige artikel in de Willebroekse Kronieken (zie brongegevens hieronder)

Bron: Willebroekse Kronieken ("Atlas van de Vaart 1657", Werkgroep Heemkunde - Geschiedenis - Leefmilieu, Willebroek, 1987, nr. 2, Louis Van Beneden)

De zeesluis heeft een totale lengte van 377 m. Het sas op zich is 210 m lang.

Vier roldeuren van het kruiwagentype zorgen ervoor dat de schepen in en uit het gevaarte kunnen.

De sluiswachter houdt ondertussen een oogej in het zeil van uit een 26 m hoge controlepost. Hij moet zowel zijn controlepaneel in het oog houden als de bewegingen van de schepen buiten.

...

De bouw van het 34 km lange kanaal tussen Brussel en Bornem heeft heel wat voeten in de aarde gehad.

Na een poging om de schepen via de grillige Rupel de Schelde te laten bereiken, werd begin deze eeuw gekozen voo een bijna rechtstreekse insteeek via het Sas van Wintam.

Oorlogen staken stokken in de wielen. Ondertussen werd de Willebroekse Vaart omgevormd tot de nv Zeekanaal en Watergebonden Grondbeheer Vlaanderen.

Bron: zie persartikels hieronder

In het jaar 1650 wordt er in Brussel een jubileumfeest gehouden, om het 100-jarig bestaan van het kanaal te vieren.

Een speciale tekst wordt hiervoor aangemaakt, met de titel

DIE EERLYCKE ende LOFWEERDIGHE
TRIUMPH
Gehauden op die blijde hondertiaerighe
IUBILE
der schipvaert van Brussel den 16 Juny
ANNO 1650
O GoDt besCherMt het aL

De auteur is niet bekend.

Lees een transcriptie van de tekst / het gedicht in het tijdschrift Vaertlinck (zie brongegevens hieronder).

Bron: TS-VRTL (2008 - nr. 3, "Honderdiaerighe triumph ofte iubile der schipvaert van Brussel", Flor Cools)